به این ارتباط میان اهداف ، که هدف یک فعل اختیاری ، مقدمه ای برای رسیدن به یک هدف دیگر است ارتباط طولی گفته می شود.

نکته: تمام اهداف مذکور در فوق مربوط به یک فعل اختیاری است (حضور دانشجو در کلاس درس) یعنی اگر از دانشجو پرسیده شود «چرا در کلاس حاضر شده ای؟» پاسخ می دهد برای اینکه این

درس پاس شود ؛ و اگر گفته شود «برای چه پاس شود؟» پاسخ می دهد برای اینکه نهایتا بتوانم مدرک پایان دوره را اخذ کنم و اگر پرسیده شود «چرا می خواهی مدرک پایان دوره را اخذ کنی؟» پاسخ می دهد برای اینکه بتوانم شغل مناسبی به دست آورم ... یعنی همة این اهداف نتیجة یک فعل اختیاریِ حضور در کلاس درس است، اما هر کدام در مرتبه ای می باشد که مترتب بر مراتب قبلی است.

ارتباط عرضی میان اهداف (هدف زندگی)

گاهی اوقات میان اهداف انسان ، ارتباط عرضی وجود دارد و منظور از ارتباط عرضی این است که اهداف مختلف و متعددی در کنار یکدیگر می توانند یک هدف بالاتر را محقق کنند به عنوان مثال اگر بخواهیم بدانیم چه چیزی باعث می شود که یک ا نسان از زندگی 70 تا 80 ساله اش رضایت کامل داشته باشد می بینیم که لازم است در 7 حوزه به موفقیت و رضایت برسد تا نهایتا از کل زندگی اشت رضایت داشته باشد؛ این 7 حوزه به قرار ذیل اند:

1.     علمی تحصیلاتی

2.     اقتصادی معیشتی

3.     خانوادگی

4.     اجتماعی

5.     معنوی نگرشی

6.     فیزیکی جسمانی

7.     ذوقی هنری

یعنی اگر فردی احساس کند که در این هفت حوزه به خواسته هایش رسیده است در پایان زندگی این احساس را خواهد داشت که زندگی بسیار مطلوبی را طی کرده و از آن کاملا رضایت خواهد داشت. نکتة مهم در اینجا این است که این هفت حوزه (که ممکن است در مورد افراد مختلف تا حدودی با یکدیگر تفاوت داشته باشد) در کنار یکدیگر و در عرض یکدیگر ، رضایت کامل از کل زندگی را به وجود می آورند و موفقیت در بعضی از این حوزه ها همراه ناکامی در حوزه ها همراه ناکامی در حوزه های دیگر لزوما رضایت از کل زندگی را ایجاد نمی کند. در اینجا اصطلاحاً می گوییم میان این اهداف (7گانه) ارتباط عرضی وجود دارد.

 تعریف اخلاق

برای اخلاق تعاریف مختلفی ارائه شده است که یکی از جامع ترین آنها این است:

 «صفات و ویژگیهای پایدار نفس که موجب می شوند کارهایی متناسب با آن صفات ، به طور خودجوش و بدون نیاز به تفکر و تامل ، از انسان صادر شود»

در این تعریف سه ویژگی مورد توجه قرار گرفته است:

1.     صفات پایدار نفسانی

2.     علیت این صفات برای صدور اعمالی متناسب با آنها

3.     تاثیرگذاری این صفات در بروز اعمال بدون دخالت تفکر

نکته 1. این صفات و اعمال ناشی از آنها نافی اختیار انسان نیستند و حضور این صفات فقط به این معنا است که اگر کسی بخواهد این اعمال را انجام دهد صفات مذکور موجب تسهیل انجام این اعمال و دشواری ترک آنها می شوند؛ به عنوان مثال کسی که صفت بخل در نفس او پایدار شده است براحتی می تواند از خرج کردن پول برای رفع نیاز خانواده اش خودداری کند و بسختی می تواند در این راه پول خرج کند؛ همینطور کسی که صفت شجاعت در نفس او پایدار شده است براحتی می تواند در راه دفاع از کشور، دین و ناموسش خود را به خطر بیندازد و بسختی می تواند چنین کاری نکند.

نکته 2. بنابراین صفات و اعمال مذکور می توانند خوب یا بد باشند و ملاک خوب یا بد بودن آنها در فلسفه اخلاق مورد بررسی قرار می گیرد؛ نظریه ای که در اینجا مورد پذیرش قرار گرفته است این است که خوبی و بدی صفات نفسانی و یا اعمال اختیاری به این بستگی دارد که تا چه میزان ما را به اهداف عالی مان نزدیک می کند و یا از آن دور می کند. و باز در مورد اینکه عالیترین هدف چیست، در فلسفة اخلاق نظرهای مختلفی مطرح شده است که نظر مورد پذیرش در این مبحث این است که هدف عالی انسان که از آن به کمال یا سعادت حقیقی انسان تعبیر می شود، رسیدن به قرب الاهی است و منظور از قرب الاهی ، ارتقای روحی و معنوی انسان در حدی است که ضمن مشاهدة ربوبیت الاهی ، به اذن خدا به هر آنچه که بخواهد علم پیدا کند و هر آنچه را که بخواهد، بتواند انجام دهد و به تعبیر دیگر به هر چه که بخواهد بتواند دست پیدا کند.

بنابراین به طور خلاصه کارهایی اخلاقی است یا اصطلاحا از نظر اخلاقی خوب است که انسان را به قرب الاهی نزدیک کند و کارهایی غیراخلاقی یا از نظر اخلاقی بد است که انسان را از قرب الاهی دور کند.

آنچه که تا اینجا مطرح شد در حکم کلیاتی در باب اخلاق یا آئین زندگی است، از این پس بر آنیم تا به تبیین صفات و افعال خوب و بد (آنچه ما را به هدف اعلا نزدیک می کند و یا از آن دور می کند بپردازیم که این صفات و افعال را در 7 حوزة ذیل به بحث خواهیم گذاشت:

1.     دانش اندوزی و پژوهش

2.     نقد

3.     معیشت و کسب و کار

4.     معاشرت و ارتباطات اجتماعی

5.     ازدواج

6.     سیاست

7.     گفتگو

آیین دانش ا ندوزی

علم و دانش در اسلام و اخلاق اسلامی مورد توجه خاصی قرار گرفته است و از آنجا که بحث دانش اندوزی از منظر اخلاق مورد نظر فعلی ما است مانند هر امر د یگری که بخواهد از نظر اخلاقی ارزش مثبت داشته باشد باید واجد دو ویژگی حسن فعلی و حسن فاعلی باشد یعنی اولا علم مفید و سودمندی باشد و ثانیا با قصد و نیت صحیح که همان قصد رسیدن به کمال انسانی (تقرب الی الله) است کسب شود. برخی از علومی که سودمند و مفیدند عبارتند از علومی که به کسب اعتقادات صحیح ، اخلاقیات نیک و رفتار پسندیده منتهی می شوند و یا موجب رفاه بیشتر ، امنیت بیشتر و سلامتی بیشتر فرد و جامعه می شوند. حال اگر کسی به این مطلب توجه داشته باشد که علوم خاصی موجب سعادت و کمال نهایی انسان و جامعه می شود و با قصد رسیدن به سعادت (قرب الاهی) سراغ این علوم برود، دانش اندوزی او بیشترین ارزش را خواهد داشت و هر میزان از توجه به این مطلب غافل باشد و فقط در طلب منافع دنیوی و یا خدای نکرده آسیب زدن به جامعه سراغ علم برود، دانش اندوزی او ارزش کمتری و حتی ارزش منفی خواهد داشت. چنانکه اگر کسی به سراغ علومی نظیر سحر برود و در این راه ریاضتهای غیرمشروعی را متحمل شود، علم او وبال گردن او خواهد بود.[1]